Mos flit litisht (italisht) fol arbërisht, kultura arti gjuha, riti

Shkruan: Dr. Ornela Radovicka nga Qendra albanologjike A. Frasnitë, Kalabri. Fotot: Rexhep Rifati

Është data 18 Janar 2024 dhe gjendemi në Horën e Arbëreshëve (Piana degli albanesi) Palermo, Sicili. Mbërrijmë në Hora rreth orës 19:30. Frynte një erë e fortë dhe korrentet e Tramontanës (siç i thonë arbëreshët) arrijnë furishëm në të hyrë të qytetit.

Qëllimi i kësaj vizite është i dyfishtë. Një grup të rinjsh shqiptarë të Kosovës me banim në në Zvicër dhe Gjermani, pjesëtarë të shoqatës “Hora e Skënderbeut”, krijuar disa muaj më parë, kanë ardhur me një motiv që ti dhurojnë Horës së Arbëreshëve në Palermo një shtatore të Gjergj Kastriotit Skënderbe të derdhur në bonz, e cila ngritet në saje të ndihmës financiare të mërgatës shqiptare, dhuratë për Horën e Arbëreshëve. Grupi i tyre përbëhet nga Dani\ Ramadan Morina (kryetar), Rexhep Rifati (nënkryetar) dhe Veli Berisha arkëtar.

Qëllimi i dytë i kësaj vizite ishte promovimi i librit, “Fotosintezë e shpirtit tim” të gazetarit kosovar me banim në Zvicër, zotit Rexhep Rifati, si dhe promovimi vet shoqatës Hora e Skënderbeut para komunitetit arbëresh. Bashkohem me grupin e tyre në Palermo për të vazhduar në Hora (Piana degli Albanesi).

Dani dhe Veli, të dy djemtë kosovar ishin shumë të emocionuar. Vinin për herë të parë në Hora. Pas një orë rruge prej aeroportit mbërrijmë në Hora.

Sapo vendosim këmbën në Horë, shohim arbëreshin Giorgio Cuccia, aktivisti i Horës mik i zotit Rexhep Rifati i cili me eksklamacionin e shpirtit të arbrit të përshëndet ashtu siç dinë vetëm ata.

”Mirë se na erdhët Vëllezër!”. Hap ato krahët e tij si flatrat e një shqiponje dhe përqafon mik Rexhepin, dhe i pushton si dy vëllezër edhe Danin dhe Veliun.

Giorgio është nga ata aktivistët që punojnë me mish e me shpirt. Shpesh herë këta njerëz punojnë në heshtje, dhe gjithë jetën e tyre e shkrijnë për energjitë për Horën, për arbëreshët, për Arbërinë. Giorgio krijon ura midis arbëreshëve , diasporës shqiptare kudo që janë. Personalisht e falënderoj me zemër për mikpritjen dhe angazhimin e tij!

Mes atij entuziazmi dëgjoj një zë të ëmbël dhe vëllazëror që zbriste nga Hora. Kthej kokën dhe shohë arbëreshin Salvino di Chiara, një ish punonjës civil pranë ushtrisë italiane.

Sapo e sheh Ai të jep atë mirësinë që i karakterizojnë ata njerëz intelektual që u mbizotëron ai shpirti i mirë.

Salvino është arbëresh me shpirt, arbëresh me zemër dhe mbi të gjitha arbëresh me ndërgjegjen arbërore.

Të tërheq ai stil i tij, me mënyrën se si komunikon, por dhe i informuar mbi Horën e tij. Mundohet të rrefej çdo objekt për rreth, lapidarin e të rënëve, stemën e Horës, katedralen si dhe na thotë për vizitën e Ismail Qemailt në Horë. Ndihet krenar për të parët e tyre, por në të njëjtën kohë edhe i trishtuar kur sheh shpopullimin e saj. Është një prind shumë i ndjeshëm. Më demonstron vajzën e ti, një bukuroshe arbëreshe, që kushdo do ta lakmonte për bukurinë e saj në atë veshjen e kostumit të Horës arbëreshe por edhe si modele e klasit ndërkombëtar.

Salvini ishte i shoqëruar nga arbëreshi Piero Napoli. Sapo përshëndetemi më thotë: “Mëma ime ishte arbëreshe, ndërsa tata ishte italian, por mëma na mësoi jo vetëm ne të flisnim arbërisht por bëri edhe tatën (babën) të flist arbërisht.

“Në shtëpi na folmni vetëm arbërisht”.

Piero, kishte një mirësi dhe e shprehnte atë edhe me gjuhën e trupit. Nuk i mungonte as ai karakteri i fort arbërsh. Na flet për pjesmarrjen në festivale dhe me krenari na tregon foton që ka qenë në Festivalet e Girokastrës e shoqëruar nga e shoqja e tij me kostumin arbëresh, ndërsa ai vet kishte veshur kostumin e veriut të Shqipërisë. Mes nesh, u krijua ajo sintoni kur takohen vëllezërit të cilët janë shkëputur prej kaq vitesh, ose dy miq dhe secili rrëfen me emocion e mall për atë pjesë të jetës së tij, po që së bashku plotësojnë të përgjithshmen.

Lokali ku ishim vendosur quhet “Le volte”, i vendosur në buzë të Bulevardit “Castrioti” duke ruajtur atë arkitekturën gjeniale të Arbëreshit në këtë zonë. Dikur këtu ishte bari i quajtur “ Bar Shqipërie”, sot është një restorant.

Ulemi, nuk vonon shumë dhe mbrrin një djalosh, quhet Lino Parrino. Nëse do të imagjinoja se si do të ishin Arbëreshët e dikurshëm atë mund ta personifikoj vetëm me Linon. Lino të magjeps me shpirtin e tij të bukur. Me thjeshtësinë e tij, me atë modesti që i tejkalon caqet dhe quhet mirësi e mirëfilltë.

Lino është një djalosh që rrallë i gjen për kohën e sotme. Pranë tij i ati, tata e tij, z. Salvadore, një arbëresh i urtë, fjalë pak. Ai sapo ishte kthyer nga vreshti ku kishte krasitur hardhitë. Lino ka disa muaj që humbi mëmën dhe tregon një kujdes të veçantë për të atin, sikur të ishte fëmija e tij dhe në fakt shprehet kështu: Dikur isha unë i vogël dhe kujdesej ai për mua, sot është ai i vogël dhe do kujdesem unë.

Lino merret me organizimin e teatrit me sa kuptova. Kishte mbaruar studimet në teologji dhe kishte bërë kërkime me kulturën e Horës dhe mbi këtë ishte mjaft i informuar

Akrepat e orës rrëshqasin, dhe vetëm kur shohim se është mesi i natës. Kthehemi në dhomat tona.

Asgjë nuk hesht në Hora. Gurët shekullorë si një diafragmë gjigante frymojnë prej gjashtë shekuj dhe krijojnë gjerdanët e tyre, “Brezat”, që gratë arbëreshe i vendosin në kostumet e tyre, simbol i gjeneratave, i pavdekësisë, ashtu siç janë edhe gurët vet.

20 Janar 2024

Dielli i Horës, është i veçante. Arbëreshët e Horës gjithmonë e kanë adhuruar Diellin. Ishte viti 1502 kur arbëreshët e kishës Odigitria pasi kishin marrë koncesionet nga kisha e Monrealit më 30 gusht 1488, qëndruan për rreth një vit e gjysmë tek kjo kishë ku edh sot nga 1-15 gusht rreth orës 6 para se të lind Dielli, arbëreshët me fytyrë nga Dielli i luteshin zotit për ato territoret ballkanike shqipfolëse nga ata erdhën, si dhe për jetën e re të këtij atdheut të dytë ku ata u vendosën.

Ishte ora 8:00. Mik Rexhepi, Dan Morina, Veli Berisha dhe unë Ornela Radovicka takohemi tek Extra Bar Petta F.ll Petta Qendër, ku dikur ka qenë Shoqata e parë e Horës. Pronari i saj, një arbëresh ku spontaniteti dhe mikpritja shkrihen me njëra tjetrën, na pret duke qeshur dhe na shoqëron për tek laboratori i familjes ku prodhohet Kanolin i Horës, ëmbëlsira me origjinë siciliane por Hora e perfeksionoi dhe është pjesë i identiteti të saj. Atje gjetëm Lukën, të birin e tij që prej tre brezash çon përpara aktivitetin e familjes. Këtu kemi një copëz Shqipërie më thotë pronari i saj Petta. Edhe financën e kemi me Lekun shqiptar dhe më nxjerrë të gjitha prerjet. Këtu funksionon edhe Leku si monedhë.

Ora po shkonte rreth 9. Nisemi në drejtim të Bashkisë. Përfaqësuesit e Hora e Skënderbeut do të bisedonin mbi projektin e shtatores.

Në Bashki na priti miqësisht Kryetari i Horës zoti Rosario Petta, si edhe këshilltarë dhe punonjës të Bashkisë së Horës.

U fol mbi këtë projekt. Në fund kryetari i shoqatës Dan Moria si edhe anëtarët e shoqatës Hora e Skënderbeut i dhuruan Horës në shenjë vëllazërie edhe bustin e nënë Terezës.

Ora 10:00 Do të bënim një takim në shkollën e Horës.

Jemi të shoqëruar nga Giorgio Cuccia, Salvino, Piero e shumë të tjerë. Hyjmë në shkollë, dhe në korridorin e saj na prisnin mësueset, Sara Riolo, Serena Mandala, Giuseppina Li Cauli, por edhe mësuesja Antonella Caradonna. Mësueset arbëreshe kanë atë dritën e mirësisë në sy dhe ato e kishin.

Mësuese Sara, një mësuese e dashur, tipike e mësuese fillore, na pret me hare e na drejton tek klasa e saj për një orë mësimi arbërisht. Nuk e merrni dot me mend sa e lumtur isha kur Mesuese Sara na hapi derën dhe pamë këta vocërrakë 6 dhe 7 vjeçarë që të emocionuar na shikonin.

Ishin vogëlushët e klasa e II A. Përmendim vetëm emrat e këtyre vogëlushëve: Emmanuel, Giuseppe, Mattia D, Mattia R., Jacopo, Enrico, Sara, Giovanni, Sofia, Giorgio, Giorgia, Gloria, Salvatore, Pierfrancesco, Davide F., Davide R., Vittoria.

Mësuese Sara i pyet nxënësit se kush prej tyre do të thoshte sa më shumë fjalë arbërisht. Një mori gishtash shpaloseshin në klasë, dhe sytë e tyre si xixëllonja kërkonin se kush do të thoshte i pari ato fjalët arbërisht që dilnin nga goja e tyre aq të gjallë; Tata, Mëma, Rrini Mirë, kopile, Bukur, Qelqi\gota, i lig, hamë, lule, Jam Arbëresh.

Këta vogëlusha flisnin gjuhën e Arbërve dhe ishin stërnipat e Kastriotve, Golemit, Muzakajve, Matrëngat, Skirot, Vrana.

Kishin në deje gjakun e Arbërit!

U emocionuam pa masë. Para se të iknim këta fëmijë na përcollën në korridor me këngët arbëreshe dhe gishtat e tyre u ndërthuan duke krijuar simbolin e shqiponjës.

Dukej sikur na thoshin: Ne jemi këtu, me flatrat tona, fluturojmë në drejtime të kundërta, por gjendemi gjithmonë bashku, në hapësirat e rruzullit kudo që ndodhemi!

Gazetari Rexhep Rifati kishte sjellë me vete edhe disa libra për klasën e parë, të cilat mësuesi Vaxhid Sejdiu me banim në Zvicër, themelues i shumë shkollave për diasporën në kantonet e Zvicrës që ua dhuronte mësuesve dhe nxënësve arbëresh të Horës. Hora falënderonte këtë bir të Kosovës Z. Vaxhid, i cili nuk ndalet vetëm në themelimet e shkollave në diasporë, por shkon më tutje, e rrahjet e shpirtit të tij prekin Horën Arbëreshe.

Ora 12. Kthehemi në Bashki ku do të zhvillohej Promovimi i librit” Arbëreshët…” me autor gazetarin Rexhep Rifati. Libri është pjesë e atyre kujtimeve dhe punën gjigande të mik Rexhepit në territoret arbëreshe, duke shkrirë çdo qelizë e shpirtit të tij për botën arbëreshe. Djaloshari 82 vjeçar, Rexhep Rifati mjafon të fotografojë nëpër Arbëri, e të flasë me arbëresh, dhe orari biologjik i tij shkon në zbritjet e viteve. Më zgjat jetën Arbëria dhe arbëreshët thotë Ai.

Në këtë takim merrnin pjesë përfaqësues të politikës rajonale, dhe vendore. Përfaqësues nga Bashkitë arbëreshe, Mezzojuso, Kryetari i Bashkisë së Palazzo Adriano Nicola Granà. Këshilltari rajonal Edy Tmaja etje. Moderatori ishte zoti Giorgio Cuccia. Përshëndeti kryetari z. Rosario Petta dhe mbi librin fola unë (Ornela Radovicka).

Ju shpërndan kopje të librit “Fotosintezë e shpirtit tim”

Në fund mori fjalën edhe autori Rexhep Rifati i cili rrëfeu se si ishte lidhur me botën arbëreshe dhe shoqëroi kujtimet e tij me një filmim nga bota arbëreshe.

Në promovim kishin ardhur edhe nxënësit e shkollës nëntëvjeçare, të shoqëruar nga mësuesja Antonella Caradonna.

Përfaqësuesit e shoqatës “Hora Skënderbeut” Dan Morina e Veli Berisha i dhuruan Kryetarit të Bashkisë, z. Petta librin “Gli Squadroni della morte” të autorit Bardhyl Mahmuti, përmajtja e të cilit flet mbi gjenocidin në Kosovë.

Fjalën e mbylljes e bëri mësuesja, arbëreshja Antonella Caradonna. Sytë e saj emocionues prekën zemrat tona. Kështu janë këto arbëreshe sa të bukura, aq fisnike dhe aq të ndjeshme. Prania e nxënësve krijoi një atmosferë të ngrohtë, por edhe entuziaste si janë vetë fëmijët.

Ndërsa po shpërndaheshim mu afrua Kryetari i Bashkisë z Granà, i cili me një shenjë dashamirësi më ftoi në Palazzo Adriano. Unë jam arbëresh- më tha ai- Vij nga familjet më të hershme, fisi i Vrana (Vrana Konti), në italisht i kthyer në Granà. Dua të them se më vjen keq që nuk kam mësuar gjuhën arbëreshe, jo prej vullnetit, por në Palazzo Adriano jemi asimiluar në gjuhë, kemi ruajtur deri diku identitetin vetëm në rit dhe në kostum. Ndjeva që këta arbëresh kanë dëshirën e rizgjimit, të ringjalljes, dhe kur të flasin me këtë gjuhë ndien se sa e pamëshirshme është mos t’iu japësh të drejtën për tu ndjerë arbëresh, mos t’iu japësh të drejtën e gjuhës së mëmës që është në gjak!

Rreth orës 16 në mbrëmje të shoqëruar nga Salvini si edhe Lino Parrino shkuam tek profesor Giuseppe Skiro di Maggio, poet shkrimtar, dramaturg publicist më me zë të Horës Arbëreshe si edhe poeteshën Marg Scilipa, elegante në stilin e saj sa fizik, aq edhe të shpirti poetik. Një familje mikpritëse, e fisme, ku delli arbëresh ishte në çdo kënd të shtëpisë së tyre. I falenderuam për kohën dhe mikpritjen aq të ngrohtë që na bënë.

Rreth orës pesë e tridhjetë në mbrëmje kishim lënë takim tek biblioteka ku na priste Giuseppina Demetria Skiro.

Giusi\Giuseppina është mikja e parë që njoha në Hora. Ajo është një arbëreshe Fisnike. Ose, më mirë të them, që ajo është poezia e personifikuar.
Me strukturë të hollë e simetrike si strofat.
E heshtur si pauzat e vargjeve, artistike kur rrëfen, reflektive si poezia.

Në tërësinë e saj e ndjeshme se ka shpirtin e poetit.

Kur Giusi të flet për Horën të përcjellë atë ndjeshmëri siç ndodh kur flet mëma me birin, dhe krijohet ajo gjeneratë ku nuk harrohet asgjë e çdo kujtim i jep jetë.

Giusi iu jep frymë relikteve dhe suvenireve, dhe e i bënë ata të gjalla ashtu si ka shndërruar shtëpinë e gjyshes së saj duke i dhënë vlerë çdo kujtimi, cdo sendi. Në atë shtëpinë e saj lyer me ngjyre oxurro\ azzurro\ të kaltër tipike karakteristike arbëreshe të shekujve të mëparshëm, kushdo antropolog, apo arkitekt që do të hynte në këtë shtëpi do të krijonte pa asnjë sforcim atë botën arbëreshe të jetës së jetuar.

Giusi është bibliotekarja e Horës. Mendoj se ajo bibliotekë nuk do të kishte atë vlerë pa Giusin, sepse ajo vendos jo vetëm profesionalizmin e saj por edhe shpirtin. Të rrëmben kur rrëfen Matrëngën, Demetrio Camarda, për Ritin bizantin, apo për papas Gjergjin që ka ngelur në zemrën e shumë të rinjëve të Horës. Fytyra e saj merr një fije trishtimi duke na thënë që sot nuk është më kështu. Në Horën tonë kemi Peshkopin që nuk është arbëresh. Ne duam Peshkopin arbëresh, të di të flasi gjuhën tonë e të të mbajmë ritin tonë. I shkëlqejnë sytë kur flet për Revistën satirike arbëreshe të cilën e shkruanin nën drejtimin e mësuesve të tyre arbëresh kur ishin në shkollë.

Giusi është njohëse shumë e mirë e kostumit arbëresh, po ashtu edhe të stolive.

Në bibliotekë ishte edhe mësuesja Antonella Caradonna. Për herë të parë e shikoja Antonellën por ajo bënë pjesë tek ata njerëz që ndihen rrahjet e zemrës kur ata të përqafojnë, dhe të krijojnë atë sinergji të mrekullueshme që e kujton për tërë jetën. Arbërishtja e saj, si edhe gjuha e saj e studiuar pothuajse standarde shqipe, më bëri për një moment sikur e njihja prej kohësh. Talenti më i mirë është të qenit njeri thotë shkrimtari rus Chehov, dhe Antonella së bashku me të shoqin me profesion Dott Giorgio Ales, ishin njerëz të mrekullueshëm më mënyrën e tyre. Antonella është tipike arbëreshe. Na hapi derën e Villës së saj, e cila edhe ajo jetonte mes relikeve dhe suvenir që kishte sjellë nga Kosova si dhe Shqipëria dhe fliste me pasion e dashuri për Arbërinë. Antonellës i lexohet shpirti i bukur në sy.

Dalim nga biblioteka. Giusi dhe Antonella na shoqërojnë në Hora. Vizitojmë kishën Shën Gjergji ku besimi dhe arti kryqëzohen. Në ato mure varet opera e piktorit të madh Novelli, por edhe sende të shërbimeve fetare me karakter antik. Në brendësi të saj është Kostumi arbëresh me “Brezin” ku është skalitur shën Gjergji, si dhe në faqet e saj stema arbëreshe me kallinjtë e grurit dhe ylli me gjashtë cepa.

Qytezës në atmosferën e festës i shtoheshin dritëhijet e saj. Nisemi tek Zona “Sheshi” pjesa e sipërme e Horës dhe vizitojmë skulpturat dhe muralet, e në të njëjtën kohë portat, stilet e shtëpive, arkitekturën e saj si edhe kroi me tre gojë, kroi me një gojë që janë vepra historike që nga shekulli pesëmbëdhjetë.

Unë, z. Rexhep, Dani dhe Veliu ndiheshim të lodhur por shumë lumtur.

Data 20 Janar.

U zgjuam në Hora. Pasi marrim një kafe në barin Petta, ndalojmë tek Kroi me një gojë. Kroi është një vepër sa artistike aq edhe historike, e shekullit 15 . Aty pranë ndodheshin disa arbëresh të thyer në moshë të cilët nisin e na pyesin. Ne iu tregojmë se cila ishte qëllimi i ardhjes dhe ata na ftuan se nëse nuk do të merrnim ndonjë gjë të shkonim e të shikonim “Bar Cuccia” që gjendet në “ Corso Skënderbeg” . Në muret e këtij bari gjendet një mural ku ishin profilet e të gjithë atyre pensionistëve që frekuentojnë këtë barë. Janë pothuajse 60 profile ku vetëm gjashtë prej tyre mungojnë. Ndërsa shikonim portretet e tyre, ku secili tregonte të tijën buzëqesha lehtë, dhe mendova. Njeri ka dëshirë të jetë i pavdekshëm, dhe ndërsa mendoja këtë frazë dikush prej tyre thotë: Arbëreshi nëng vdes kurrë!

Para orës 14:00 shkojmë tek një bar përballë Bashkisë, ku gjendet një pikturë me simbolin e lulëkuqes e cila i ishte dhuruar këtij Bari. Anëtarët e Shoqatës “Hora e Skënderbeut” menduan që të linin tek ky bar librin e autorit Bardhyl Mahmuti “Eskadronët e vdekjes” në italisht (Gli Squadroni della morte). Libri flet për gjenocidin në Kosovë. Njëri prej anëtareve të Horës së Skënderbeut, zoti Adnan Asllani është autor si i logos së UÇK-së dhe po ashtu edhe të lulëkuqes me katër petale, simboli i gjenocidit në Kosovë dhe logo e Qëndrës “Gjinocidi në Kosovë – Plagë e hapur”.

Ora 14:00. Ndërsa po pushonim vjen Lino Parrino dhe i bëjmë një vizitë Horës. Marrim si fillim drejtimin për në Portella. Arbëreshët sollën me vete edhe toponimet- na thotë Lino- emrat Shkëmbi, Lumi, Gjoni janë që nga shekulli 15, por të parët tanë mbi të gjitha ishin të mënçur. Ata nuk ndërtuan asgjë pa studjuar terrenin. Ata ndërtuan Horën në një vend me kushte të favorshme zhvillimi. Nuk e ndërtuan atje ku është sot Liqeni- na thotë Lino Parrino- sepse toka ishte moçal por e ndërtuan duke studiuar edhe erërat. Nëse do ta ndërtonin më sipër do të goditej nga rrymat e Tramontanës, por ata e ndërtuan aty sepse frynin erërat e Jugës, shiroku që është e domosdoshme për prodhimet bujqësore. Ndërtuan Horën në formë harku dhe e ndërtuan aty ku kishte gurë dhe ku ishte Uji. Ata ishin mjeshtër të gurit, mjeshtër të ndërtimit. Këtë e thonë më së miri banesat që ndërtuan dhe rezistojnë edhe sot. Janë karakteristike harqet, si edhe tullat e brendshme.

Banesat e Horës kanë portat “mezza porta” \gjysmë porte, dhe kanë rolin e tyre sa të socializimit aq edhe të vëzhgimit. Po ashtu edhe sitemi me portat binjake. Njëra prej portave shërbente për tu futur në shtëpi dhe tjetra shërbente si dalje nga ana e kopshtit. Shtëpitë e horës kishin karakteristikë që në hyrjen e tyre para derës të kishin pjergullën, ose pemën e fikut- shton Gius Skiro.

Me Lino Parrino mbrrijmë në Portella. Për të gjithë ata që nuk njohin Portellën kujtojmë se ishte vendi ku u vranë shumë arbëreshët më 1 maj 1947. Shoqata “Hora e Skënderbeut” në kujtim të tyre vendosi një tufë me lule në lapidarin ku gjenden emrat e atyre që humbën jetën mes tyre edhe emri i vogëlueshes 8 vjeçare La Fata Vicenza. Edhe sot plaga e Portelës është një emoragji që rrjedh gjak.

Në mbrëmjen e datës 20 ishin karnavalet arbëreshe. Të rinjë vajza e djem, burra e gra me maskat e tyre, qarkullonin rrugëve të qytezës dhe ndalonin tek baret ku shkëmbenin kavalierët pa kuptuar e pa ditur se kush ishin mes tyre. Pyeta Giusin se kur u futën në botën arbëreshe karnavalet arbëreshe, që nuk përkojnë me karnavalet italiane. Ajo mu përgjigj: Mendo se edhe stërgjyshet tona, të cilat gjithë kohën ishin në shtëpi apo duke frekuentuar kishën, kur vinin karnavalet, ato dëfreheshin me kërcimet me maskë. Hora ziente nga të rinjtë, të cilëve iu dhuruan plisa të bardhë Dani e Veliu. Plisi në këtë mënyrë u bë pjesë e karnavalit por edhe e kureshtjes, se nga vinte dhe se kush i solli?!

Në mbrëmjen e datës 20. Arbërershet e Piana degli Albanesi shtruan një darkë madhështore për nder të miqëve të Gazetarit Rexhep Rifati, Dani Morina, Veli Berisha. Në atë darkë ishim rreth 40 veta. Meritojnë të përmenden që të gjithë për kontributin e tyre në botën arbëreshe, për mbajtjen gjallë me shoqatat e tyre që shpesh herë bëjnë një punë shumë të mëdha. Përmendim emrat e tyre që morën pjesë në atë mbrëmje: Giorgio Cuccia me të shoqen, familja e Enco Napolit, Aleksandër Cuccia, mediator kultural, me të fejuarën e tij Maria Rita (Maria Rita me mëmën arbëreshe dhe i ati shqiptar nga Lezha) të dy ishin si dy copëza yjesh, të dy të mrekullueshëm, me shpirtin arbëror në zemër. U njohëm me arbëreshin Aaron Puccio, artist me shpirtin filozof, ka shkruar një libër i cili ma dhuroi; “Mondo në MI sporco”. Me të fejuarën e tij bukuroshen MariSol. Pasquale Pillitteri, Giuseppe Petta, Daniel Pecoraro, Andre Palermo, Matteo Parrino, Dario Maria Bovi, Simona Riolo, Giuseppina Cerniglia, Giorgio Barbato, Matteo Lascari me të shoqen, Simona Stassi me të fejuarin, Rosolino Ferraro, Marco D’aleo. Nën tingujt e fizarmonikës së Bukuroshes Matilde Cassara e shoqëruar nga prindërit i ati Giorgio, e ema Maria Grazia dhe motra, vogëlushja Franceska e bëri këtë atmosferë më të gëzueshme. Ata tinguj depërtonin Kumetën, shkonin në More, kalonin nëpër Korçën shqiptare, bënin një pauzë në Shkodër, merrnin energji me xhamadanin vija-vija në Kosovë, dhe ktheheshin si zanat në malin e Kometës apo si nimfa në lumin e Gjonit. Muzika, si ajo arbëreshe dhe ajo e trevave, na bëri që në atë sipërfaqe tingujt të bashkonin shpirtërat tanë, e të sillnim botën shqiptare të copëzuar, por asnjëherë e ndarë, në Horën e Arbëreshëve.

Ajo që më bën përshtypje është vëllazëria e krijuar midis djemëve sicilian dhe atyre arbëresh të cilët integrohen me botën, kulturën dhe gjuhën arbëreshe. Një djalosh me emrin Marco D’Aleo që ia mësova emrin nga Lino Parrino, më afrohet dhe nis e bisedon për Horën. Ishte një djalë i edukuar, dhe mendova se ishte arbëresh i Horës. Jam Sicilian- më tha- jam me profesion mekanik. Nuk ishte i vetmi, ishin me dhjetëra djem e vajza sicilianë që flisnin dhe përshëndeteshin arbërisht, dinin këngët arbëreshe sikur të ishin këngët e tyre, kuptonin arbërisht dhe kur i pyesja pse flisni arbërisht kur nuk i përkatësni popullsisë arbëreshe, ata më thoshin me të qeshur: Si të flasim me banorët e Horës kur ata na flasin vetëm arbërisht. Për tu futur në zemrën e arbëreshit të Horës duhet të flasësh si ta, përndryshe rri për hesapin tënd!

Funksionon pak si me anglishten për tu integruar duhet të dish anglisht, kështu edhe me Horën e Arbëreshëve nëse nuk di gjuhën, këngët, nuk arrin të integrohesh me ta. Vura buzën në gaz.

Meqenëse jemi tek kjo temë dua të shpenzoj dy rreshta edhe për sicilianin Roberto Ferraro. Ai është dashuruar me botën arbëreshe si askush tjetër. Është pjesëmarrës në të gjitha evenimentet e botës arbëreshe, kishte ardhur edhe sot për promovimin e librit. E takoj për herë të parë. Për këtë motiv, bota arbëreshe e komunave arbëreshe të Sicilisë, i ka dhënë atij titullin Nderim Arbëresh. Patëm rastin që të ishte për drekë me ne dhe e pyeta: Mos je me gjak arbëreshi? Ndërsa ai mu përgigj: Më thuaj cilën venë të pres për gjetur se ku rrjedh ai gjak. Kam bërë edhe ADN-në por nuk më ka dal shqiptar. Nuk di se ku është fshehur ajo pikë gjaku që të vërtetoj se jam me prejardhje arbëresh i asimiluar. Qeshëm të gjithë në tavolinë, por ai e kërkonte me të vërtet këtë gjë.

Të dashur vëllezër shqiptarë, nga Kosova, Mali i Zi e Maqedonia e Veriut, në Diasporë shqiptare dhe kudo që jeni, duhet ta dini mirë që Arbëreshët për atë çfarë ruajnë në kulturë, në art, dhe në antropologjinë e tyre ngelen fisnik!.

Mos të harrojmë se Horën e mban gjallë vetë arbëreshi. Ai që jeton atje, që përplaset me vështirësitë dhe kërkon me çdo kusht që kjo farë aq e pastër, dhe aq e rrallë në rruzull të jetë e përjetshme!

Me sa shohim ata kanë ruajtur më së miri edhe “Mikpritjen”, “fjalën e dhënë”, dashurinë për gjuhën, per ritin, dhe mbi të gjitha atdhedashurinë e kanë të flakët. Kur arbëreshi i Horës, vendos dorën e tij mbi gjoks, i rreh zemrës dhe thotë furishëm: Jam Arbëresh! Ai moment për cilindo që është shqiptar është aq prekës, sa nuk ekziston as një dramë që të të bëjë të pulsojë shpirtin.

Hora të përmbush me madhështinë e saj, në njerëz, në kulturë. Në Horë çdo gjë flet, çdo objekt rrëfen, dhe ka rëndësinë e tij.

Hora është epidermike, të lë mornicat në shpirt. Dashurohesh me të, sepse ajo është si një circe, të tërheq në gjuhën e saj, kulturën e saj, dhe me këtë gjen që është ajo fara më e pastër, më e shëndoshë dhe më e rrallë. Nuk duhet humbur, vetëm do ripërtërirë. Hora na përmbush, por mos harroni se Hora vetëm ka dhënë tani ajo ka nevojë edhe për ne!

Të përjetshëm arbëreshët

Faleminderti Hora Arbëreshe!

Materiali i rezervuar. Ornela Radovicka Qëndra albanologjike A. Bellusci themeluar në 1980\ Frascineto Kalabri